SİYAH BEYAZ RESİMLERDE ''GAVUR İZMİR'' 'İN ASIL EFENDİLERİ VE SÖMÜRÜLMENİN İZMİRLİLİK YANI.

 

 

   Çocuk yaşımda evdeki siyah beyaz fotoğraflara bakmaya bayılırdım. O fotoğraflardaki yüzler bildik tanıdık ve fotoğraflarda gülümseyen mutlu yüzlerdi.

Elbette o yaşta asıl gerçeğe değil de, beni kısa süreli mutlu eden, fotoğraflardaki mutlu yüzlere odaklanırdım. Onlar benim tanıdığım bana gerçek yaşamda da gülümseyen, seven mutlu olmam için çaba sarf eden insanların yüzleriydi.

Ama bazıları vardı ki içlerinde, o fotoğrafların, çocuk aklımla anlayamazdım. Fotoğrafın içindeki yerde oturan eğilmiş önündeki işle uğraştığı çok belli olan ama kısa süreliğine işine ara vermiş asık suratıyla fotoğrafın çekildiği noktaya bakan yorgun, yılgın ve başlarında beyaz başörtüleriyle bir iş yapan kadınlar görür ve mutsuz olurdum, içim burkulur ve acırdı anlamsızca.

Yaşım biraz daha büyüyüp bir şeyleri anlamaya ayırmaya başladığımda ise yine o fotoğraflara bakmaya devam ettim ama bir farkla. Elime aldığımda öncelikle içimi acıtan o fotoğraflardan başlıyordum bakmaya.

Bir gün anneanneme sordum o fotoğraflardaki insanların kimler olduğunu ve sanırım işte o zaman asıl gerçeği şimdiki kadar olmasa da çocuk aklımla biraz daha çözümledim.

O fotoğraflar anneannemin de aralarında olduğu ve çağrıldıklarında gittikleri ve yoğun olarak çalıştıkları mevsimsel bir çalışma idi.

O fotoğraf aslında çok şey anlatmakta idi ama ben o zamankinden çok daha fazla acıyı çok ama çok daha ilerde o fotoğrafları tam olarak çözümlediğimde ta içimde damarlarımda ve yüreğimde duyacaktım.

Mevsimsel çalışma diye tanımladığım iş, önceden toplanmış ve kurutulduktan sonra önlerine getirilmiş onlardan iyisini kötüsünden, çürüğünü sağlamından ayırmalarını işte o beyaz başörtülü yılgın, yorgun kadınlardan istedikleri kuru incir ayıklama işlemiydi.

Fotoğraflara iyice baktığınızda yerlerde oturtulmuş, başlarında beyaz örtüleriyle incir ayıklatılan kadınların kimler olduğuyla ilgili acı bir gerçek içinizi burkar.

Onlar bu memleketin gerçek efendileri olan Türk milletindendir.

Devlet dedikleri, onlara ancak bu kadarını layık görmüştü. Ola ola tarlalarda meyankökü söken, pamuk toplayan rençperdiler. Kocaları, erkek evlatları mı? O cepheden bu cepheye koşan orada burada telef olan askerlerdi onlar. Onların zaten neden şehit düştüklerini soran da yoktu.

Sanıyorum şimdiki aklımızla, çocukken baktığımız fotoğraflardan daha başka ve daha da büyük bir fotoğrafa bakarsak her şeyi daha güzel görebileceğiz.

Gezdikleri her yerde, halkın kafasında bir tek yönetim şekli vardı; o da İngiliz, Fransız ve Türk müttefik kuvvetlerinin, Osmanlı Devleti’nin hükümet idaresini ortaklaşa yürütmesiydi. Ülke o zamanlar çapulcu doluydu. O günlerde İzmir havalisindeki eşkiyalar her fırsatta talan yapıyorlardı.

Bir hastayı ziyarete giden zavallı Dr. Mc Craith, güpegündüz yolun ortasında durdurularak Bornova civarında dağa kaldırıldı.Ve 500 sterlin fidye vermeden serbest bırakılmadı.

O zamanlar İzmir’de Türkler genellikle tarım ve hayvancılıkla geçinirler semercilik, kemercilik, kunduracılık, takunyacılık, basit demir ve bakır işleri, sandıkçılık, çulhacılık, sepicilik, devecilik ve bunlara benzer içe dönük zanaat alanlarında sıkışmış kalmışlardı.

**

Hani hepiniz bilirsiniz, bazıları İzmir’e "Gavur" derler ya; doğruluğunu tüm İzmirliler kabul eder bu sözün. Çünkü Yunan’ı İzmir’e çıkmaya ikna eden, o kendini zamanın güçlü devletleri olarak gören devletleri, içten içe biliyorlardı ki, İzmir’de o dönemlerde çok kültürlülük hüküm sürmekteydi.

"Gavur" deyip işin içinden zekice sıyrılmak, sadece basit bir oy avcılığıdır. Akıllı, aydın, bilgili, Çok kültürlü İzmirliyi kandıramaz. Ayrıca bu kelime İzmir’ime, İzmirlime çok ama çok değişik ayrıcalığı da beraberinde getirip, alnına yıldız gibi kazır. Nasıl mı?

Benim çok kültürlülük dediğim, hepimizce bilinen o dönemde İzmir’imde hep birlikte sevgi içinde yaşayan, birbirlerinin örf, adet ve geleneklerine çok saygılı Türk, Rum, Ermeni, ve Yahudi insan topluluklarının olmasıdır. Ki bu insan toplulukları kardeşçe yaşayarak, bir kültür alışverişiyle de dünyaya örnek teşkil etmektedirler.

Bu çok kültürlülüğü ben, güzel zengin ve karmaşık müzik geleneğinde buldum. Siz de bulabilirsiniz. Bunu keşfetmenin müzikten daha güzel bir yolu yoktur inanın. Ama sakın yanlış anlamayın. Bu konuda öyle bir bütünlük içinde sunumlar yapan kitap veya albümlerden değil, size bir nebze İzmir’i anlatabilecek olan küçücük bir CD'ye yüreğini sığdırabilmiş koca yürekli Muammer Ketencioğlu'ndan söz edeyim biraz.

Hafifçe esas konunun iç parçalayıcı tarafından uzaklaşmak adına.

Serinlemek adına.

Muammer Ketencoğlu, küçük yaşta Bornova körler okulunda kendi deyimiyle Münevver öğretmeninin sayesinde hayata, Bayram öğretmeninin sayesinde de müziğe bağlanır.

İlk kez on bir yaşında Efes otelinde sahne alır. En çok sevdiği o yaşta, Karşıyaka vapuruna binmek, haşlanmış mısır yemek ve koçanını denize savurmaktır. Bunu neden yapar bilir misiniz?

Bir ses duymak için. Gözleri görmediğinden mısır koçanının denizle buluştuğu anda, çıkan o sesi duymak. Kendi önsözünde son satırlarını nasıl bitiriyor birlikte bakalım:

"Yüzyıllardan beri, benzerlik ve farklılıklarıyla beraber İzmir'de yaşamış Türklerin, Rumların, Yahudilerin ve Ermenilerin anlattıklarıyla kalbini açma sırası sizde. İyi dinlemeler." (M. Ketencoğlu)

Şimdilerde yaptığı müzik araştırmalarıyla, muhteşem çaldığı akordeonuyla o inanılmaz, karmaşık ve içinizi delirten Türk, Rum, Ermeni, Yahudi ezgilerini yakalamış ve küçücük albümlerle kocaman işler başarmaktadır. Hepinize Muammer Ketencioğlu'nun ‘’İzmir Hatırası’’ albümünü dinlemenizi ve birlikte satılan o küçük kitapçık içinde anlatılan İzmir ve çevresi bilgilerini o çok kültürlülüğün ne olduğunu anlamanız adına tavsiye ederim efendim. İşte 9/8lik bir İzmir aşk türküsü.

‘’İzmir Hatırası’’ albümünden,

Hamamın gubbesi, a Hürmüz Hanım kireçten olur.
Kızların güzeli a Hürmüz Hanım, güleçten olur.
Oğlanın güzeli a Hürmüz Hanım, tıraştan olur.

Haydindi on yedi benli top zülüflü a Hürmüz Hanım sen kime yandın?
Alnı da daş perçemli delikanlıyı a Hürmüz Hanım senin mi sandın?

**

Dikkatle bakılırsa askerlik ve memurluk dışındaki diğer tüm para ilişkili meslekleri aşağılayan bir devlet kavramında ekonomik yaşamın aktörleri olmaktan çıkartılan son yüzyıl Osmanlı halkının bu nedenledir ki kendi özünde “efendi” olmadığı görülür.

Bu ulusa efendilik gücünü veren asıl kaynak, siyaseti yönlendiren, baskı kuran, ticareti, sanayiyi, sanatı ve bir devletin yaşamı için elzem olan her faaliyetini arka planda biçimlendiren sayıca çok az, kudret olarak sınırsız bir hakimiyet tesis etmiş olan Levantenlerdi.

Levantenlerin Osmanlı Devleti toprakları üzerindeki her alanda gerçekleşen görünmeyen nüfuzunu fark etmek kaçınılmazdır. Ve fark ettikçe Osmanlı Devleti’nin son iki asırdaki aczi ve zavallılığı daha da rahatsız edici şekilde ortaya çıkacaktır.

Bu inceleme doğru yapıldığında efendilerin üzerindeki asıl efendilerin simgesel bir aile olan Whittall’ler olmak üzere Levantenlerin olduğu görülür.

Belediye kavramının, İngiliz şirketleri ilk sırada olmak üzere Levanten ticaret şirketlerinin baskıları sonucu şekillendiği ve Osmanlı kentleri için ancak on dokuzuncu yüzyılda resmileştiği bir gerçektir.

Biraz daha derinliğine bakıldığında asıl etkinin kaynağında Levantenlerin imzaları olduğu ortaya çıkar.

Levantenlerin yoğun olarak yerleştikleri İstanbul gibi, Avusturya- Macaristan İmparatorluğu İzmir Başkonsolosu Dr. Karl Von Scherzer’in 1873 tarihli raporunda belirttiği üzere İzmir vilayetinin ticari yaşamında Türkler yer almakta, Evliya zade Mehmet Efendi gibi İzmir’in eşrafını meydana getiren zadeler dışında, halkın hemen tamamı yokluklar içerisinde mücadele vermekteydiler. Bu durum Osmanlı hükümranlığındaki her yerde hep aynıydı.

Levantenlere ait yazılı kaynaklara ulaştığınızda Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüz yılındaki perişan halini kahrolarak görebilmektesiniz. Değil ki soy ağacı ve belge koruma geleneğine sahip olan Batılılar sayesinde bizler için son derece önemli olan önemsenmesi gereken yazılı ve görsel belgelere ulaşılmaktadır.

Osmanlı Türkiye’sinin son yüzyılında tüm yaşam hakları elinden alınmış, uygarlık yolunda ticaretten ve sanayiden adeta men edilmiş bir ulus vardır ve memleketin efendisi değil, aksine “Kullanılan Efendiler”den oluşan bir imparatorluk son devrini tamamlamaktadır.

Bu gerçekler, Osmanlı Türkiye’sinin son çeyreğinde tüm ticaret, sanayi, hatta sanat ve kültür haklarının yanında siyasetin bile sessizce Levantenlerin gözetiminde olduğunu ortaya çıkartmaktadır.

Bu gerçekler Osmanlı’nın son yüzyılı için pek öyle iftihar edilecek bir tablo değildir.

Her biri bu ülkede hemen her alanda son derece başarılı eserler meydana getirmiş, madenleri keşfetmiş, ticareti geliştirmiş, sanayide, tarımda, mimaride, deniz ticaretinde, sporda ve akla gelebilecek her alanda kalıcı eserler meydana getirmiş Levantenlere ait gerçekler bu toplumun çoğunluğunun başarılarını ortaya koysa da Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş sürecindeki acıklı halini anlatır.

Bu gerçekler değerlendirildiğinde Türk ulusuna millet olma yüceliğini, çalışma, üretme bilincini aşılayan Mustafa Kemal Atatürk’ün ve arkadaşlarının Cumhuriyet’le birlikte nasıl bir mucize yarattıkları görülecektir.

 

ÖZDENER GÜLERYÜZ